ซีเล็คเตอร์สวิทช์ คืออะไร? ใช้งานยังไง? เจาะลึกอุปกรณ์ควบคุมในงานอุตสาหกรรม

ซีเล็คเตอร์สวิทช์ SCHNEIDER XA2EJ33 ที่จับแบบยาว 3 ตําแหน่ง 1NO

120 บาท

ซีเล็คเตอร์สวิตช์ SCHNEIDER XB2BD41C 2 ตำแหน่ง แบบเด้งกลับทางตำแหน่งซ้าย 1NO

140 บาท

ซีเล็คเตอร์สวิตซ์ SCHNEIDER XA2EJ21 ที่จับแบบยาว มี 2 ตําแหน่ง 1NO

100 บาท

ซีเล็คเตอร์สวิตช์ กุญแจ SCHNEIDER XB2BG41C มี 2 ตําแหน่งซ้าย-ขวา 1NO

240 บาท

ซีเล็คเตอร์สวิตช์ SCHNEIDER XB2BJ33C 3 ตำแหน่งแบบกดค้าง 2NO

180 บาท

ซีเล็คเตอร์สวิตซ์ SCHNEIDER XA2ED21 แบบมาตรฐาน มี 2 ตําแหน่ง 1NO ขนาด 22 มม.

80 บาท

ในงานไฟฟ้าและงานควบคุมเครื่องจักร “สวิทช์” ไม่ได้มีแค่แบบกดติด-กดดับแบบที่เห็นตามบ้าน แต่ยังมีอุปกรณ์อีกชนิดที่ช่างโรงงานใช้ประจำ และเป็นหัวใจของการควบคุมโหมดทำงานของเครื่องจักรหลายประเภท นั่นคือ “Selector Switch” หรือ ซีเล็คเตอร์สวิทช์ ค่ะ

แม้จะเห็นกันบ่อยตามตู้คอนโทรล แต่หลายคนอาจยังเรียกไม่ถูก บ้างเรียก “สวิทช์หมุน” บ้างเรียก “หัวหมุน” แต่ชื่อที่ถูกต้องในงานอุตสาหกรรมคือ ซีเล็คเตอร์สวิทช์ ซึ่งเป็นสวิทช์แบบหมุนเพื่อ “เลือกโหมดการทำงาน” ต่างจากปุ่มกดทั่วไปที่ใช้สั่งแค่คำสั่งเดียว เช่น START หรือ STOP บทความนี้น้องช่างจะพาไปดูให้ชัดเจนขึ้นว่า ซีเล็คเตอร์สวิทช์ คืออะไร ทำงานยังไง และมีรูปแบบไหนบ้างที่พบได้ในตู้คอนโทรลทั่วไป เพื่อให้เลือกใช้งานได้ตรงประเภทงานจริง

ซีเล็คเตอร์สวิทช์ คืออะไร?

ถ้าพูดถึงสวิทช์ควบคุมในตู้คอนโทรล หลายคนจะนึกถึงปุ่มกดสีแดง–เขียวที่สั่งให้เครื่อง “ทำงาน” หรือ “หยุด” แต่จริง ๆ แล้วในงานอุตสาหกรรมยังมีสวิทช์อีกแบบที่ช่างใช้งานไม่แพ้กัน นั่นก็คือ ซีเล็คเตอร์สวิทช์ หรือสวิทช์แบบหมุนที่ทำหน้าที่ “เลือกโหมดการทำงาน” ของระบบต่าง ๆ ไม่ว่าจะเป็น Auto/Manual, Forward/Reverse หรือเลือกความเร็วรอบของมอเตอร์

สิ่งที่ทำให้ ซีเล็คเตอร์สวิทช์ แตกต่างจากสวิทช์ทั่วไป คือ มันไม่ได้สั่งงานทีละคำสั่ง แต่สั่งงานเป็นโหมด หมุนไปตำแหน่งเดียว วงจรหลายชุดด้านหลังอาจถูกเปิด–ปิดพร้อมกัน เช่น เปิดวงจร Auto แต่ปิด Manual, เลือกเดินหน้าแล้วต้องตัดวงจรถอยหลัง เพื่อให้ระบบปลอดภัยและทำงานมีลำดับที่ถูกต้อง นี่คือเหตุผลว่าทำไม ซีเล็คเตอร์สวิทช์ เป็นอุปกรณ์ประจำตู้คอนโทรลในโรงงานเกือบทุกแห่ง

โดยทั่วไป ซีเล็คเตอร์สวิทช์ มักออกแบบมาให้มี 2 หรือ 3 ตำแหน่ง

• 2 ตำแหน่ง เช่น ON–OFF, A–B
• 3 ตำแหน่ง เช่น Forward–Stop–Reverse หรือ Auto–Off–Manual

และทุกตำแหน่งของสวิทช์จะมีระบบล็อกเป็น “คลิก” ชัดเจน เพื่อให้ผู้ใช้งานรู้สึกว่าอยู่ตำแหน่งที่ถูกต้อง ไม่หมุนเลยตำแหน่งหรือค้างกลางทาง ซึ่งอาจทำให้วงจรทำงานผิดได้ โดยเฉพาะงานเกี่ยวกับมอเตอร์ที่ต้องการความแม่นยำสูง

ซีเล็คเตอร์สวิทช์ ทำงานยังไง?

เวลามองจากด้านหน้า ซีเล็คเตอร์สวิทช์ อาจดูเหมือนสวิทช์หมุนธรรมดา แต่จริง ๆ แล้วข้างในเต็มไปด้วยกลไกที่ออกแบบมาให้ “เปลี่ยนโหมดการทำงาน” ของวงจรไฟฟ้าอย่างแม่นยำ ซึ่งแตกต่างจากสวิทช์เปิด–ปิดทั่วไปแบบคนละระดับ เพราะทุกครั้งที่เราหมุนสวิทช์หนึ่งตำแหน่ง วงจรด้านหลังอาจสลับคำสั่งหลายชุดพร้อมกันแบบเป็นลำดับ เพื่อให้เครื่องจักรทำงานอย่างถูกต้องและปลอดภัยที่สุด

1) เวลาเราหมุนสวิทช์ กลไก Cam ด้านในจะหมุนตาม

ภายใน ซีเล็คเตอร์สวิทช์ จะมีชิ้นส่วนที่เรียกว่า Cam ทำหน้าที่เหมือน “ตัวกำหนดจังหวะ” ของหน้าสัมผัส พอเราหมุน Cam ก็จะหมุนตาม แล้วไปกดหรือปล่อยชุดหน้าสัมผัสด้านหลังให้เปิดหรือปิดตามตำแหน่งที่ตั้งไว้

• หมุนไปตำแหน่ง Auto → Cam จะเปิดหน้าสัมผัสชุดหนึ่งและตัดอีกชุด
• หมุนไป Manual → Cam จะสลับชุดสัญญาณให้ตรงข้ามกับ Auto

หมุนแค่ครั้งเดียว แต่ทำให้หลายวงจรเปลี่ยนสถานะพร้อมกัน นี่คือเหตุผลว่าทำไม ซีเล็คเตอร์สวิทช์ ถึงถูกใช้ในงานควบคุมเครื่องจักรที่ต้องการความแม่นยำสูง

2) หน้าสัมผัส NO/NC จะ “เปิด–ปิด” พร้อมกันตามตำแหน่งหมุน

ส่วนสำคัญที่สุดอยู่ที่ contact block ด้านหลัง ซึ่งประกอบด้วยหน้าสัมผัสแบบ

• NO (Normally Open) – ปกติวงจรเปิด
• NC (Normally Closed) – ปกติวงจรปิด

เมื่อหมุน ซีเล็คเตอร์สวิทช์

• NO จะปิดวงจรเพื่อสั่งงาน
• NC จะเปิดวงจรเพื่อกันการทำงานซ้อน

ตัวอย่างที่เห็นบ่อยในงานจริงคือ

• ตำแหน่ง Auto ต้องตัด NC ของ Manual ก่อนเสมอ
• ตำแหน่ง Forward ต้องตัด NC ของ Reverse เพื่อป้องกันความเสียหายของมอเตอร์

ซีเล็คเตอร์สวิทช์ หนึ่งตัวอาจมี contact 2–6 จุดขึ้นไป ขึ้นกับความซับซ้อนของระบบ

3) ทุกตำแหน่งต้อง “เข้าล็อก” แบบนิ่ง ๆ เพื่อไม่ให้คำสั่งเพี้ยน

เวลาหมุน ซีเล็คเตอร์สวิทช์ เราจะรู้สึกเหมือนมีจังหวะคลิกเบา ๆ ในแต่ละตำแหน่ง นั่นคือกลไกล็อกภายในที่ทำให้สวิทช์

• อยู่ตำแหน่งได้อย่างแม่นยำ
• ไม่เลื่อนไปอยู่กึ่งกลาง
• ไม่สั่นหรือหลวมจนวงจรผิดจังหวะ

ถ้าสวิทช์ไม่เข้าตำแหน่ง เช่นค้างระหว่าง Forward/Reverse เพียงนิดเดียว ระบบอาจรับคำสั่งผิดและทำให้มอเตอร์เกิดความเสียหายได้ทันที

4) ซีเล็คเตอร์สวิทช์ มีทั้งแบบ “ค้างตำแหน่ง” และ “เด้งกลับกลาง”

การทำงานของ ซีเล็คเตอร์สวิทช์ แบ่งเป็นสองแบบ ซึ่งให้ความรู้สึกต่างกันโดยตรง

• แบบค้างตำแหน่ง (Maintained) → หมุนแล้วค้างอยู่ เช่น Auto / Manual / Low / High
• แบบเด้งกลับ (Momentary) → หมุนแล้วปล่อยจะเด้งกลับ เช่น Reset, Start

งานโรงงานมักใช้ทั้งสองแบบขึ้นกับลักษณะคำสั่ง เช่น Start เป็นแบบเด้งกลับ แต่โหมด Manual ต้องค้างตำแหน่งไว้

5) หมุนครั้งเดียว แต่เปลี่ยนสภาวะการทำงานของระบบทั้งหมด

จุดเด่นของ ซีเล็คเตอร์สวิทช์ คือ “การเปลี่ยนโหมด” ไม่ใช่แค่สั่งเปิด–ปิดเหมือนสวิทช์ทั่วไป การหมุนหนึ่งครั้งอาจหมายถึงว่า

• เปิดวงจรควบคุมชุดหนึ่ง
• ตัดวงจรซ้อนที่ไม่เกี่ยวข้อง
• บอกสถานะให้ไฟแสดงผล
• ส่งคำสั่งให้ PLC ว่าให้ทำงานในโหมดใหม่ทันที

ทั้งหมดเกิดขึ้นพร้อมกันในเวลาเดียว นี่จึงเป็นเหตุผลที่ ซีเล็คเตอร์สวิทช์ ถูกติดตั้งในตู้คอนโทรลแทบทุกตู้ในโรงงานอุตสาหกรรม

ประเภทของ Selector Switch ที่พบมากที่สุด

ซีเล็คเตอร์สวิทช์ มีหลายรูปแบบมากกว่าที่คิด เพราะงานอุตสาหกรรมไม่ได้ต้องการแค่ “หมุนซ้าย–หมุนขวา” แต่ต้องเลือกให้เหมาะกับลักษณะการควบคุมจริง ทั้งจำนวนตำแหน่ง การล็อก การสั่งงาน และความปลอดภัยของเครื่องจักร ด้านล่างนี้คือประเภทที่พบได้บ่อยที่สุด และเป็นแบบที่ช่างโรงงานใช้ทุกวันค่ะ

ซีเล็คเตอร์สวิทช์ แบบ 2 ตำแหน่ง (2-position)

นี่คือรุ่นพื้นฐานสุดที่เห็นบ่อยในตู้คอนโทรลทั่วไป มีเพียงสองตำแหน่งให้เลือก เช่น ON–OFF หรือ A–B เหมาะกับงานที่ต้องการสลับโหมดง่าย ๆ ไม่ซับซ้อนมาก เวลาใช้งานเราจะรู้สึกถึง “สองจังหวะ” ชัดเจน—หมุนไปซ้ายสุด หรือหมุนไปขวาสุดเท่านั้น จุดเด่นของสวิทช์แบบนี้คือความชัดเจนของตำแหน่ง ไม่มีโอกาสไปค้างกลางทาง และเหมาะกับงานที่แค่ต้องตัดต่อวงจรง่าย ๆ เช่นเลือกแหล่งจ่ายไฟ หรือเลือกว่าจะให้ระบบใช้โหมดไหนเป็นหลัก

ซีเล็คเตอร์สวิทช์ แบบ 3 ตำแหน่ง (3-position)

เป็นรุ่นที่พบมากที่สุดในงานโรงงาน เพราะรองรับโหมดการทำงานที่ต้องมี “ตำแหน่งกลาง” เพื่อทำหน้าที่เป็นจุดตัดวงจร เช่น Forward–Stop–Reverse หรือ Auto–Off–Manual ตำแหน่งกลางมักเป็นจุดที่วงจรทั้งหมดหยุดนิ่ง เพื่อความปลอดภัยก่อนสลับไปอีกฝั่ง การใช้งานจริงจะสัมผัสได้ว่าทั้งสามตำแหน่ง (ซ้าย–กลาง–ขวา) เข้าล็อกชัดเจน ซึ่งจำเป็นมากในงานที่ต้องหยุดก่อนสั่งโหมดใหม่ เช่น การสลับทิศทางมอเตอร์ที่ห้ามสั่งย้อนกลับทันทีเพราะอาจทำให้มอเตอร์พังได้

ซีเล็คเตอร์สวิทช์ แบบกุญแจ (Key Selector Switch)

เหมาะกับงานที่ต้องการ “สิทธิ์ในการควบคุม” เช่น ตู้ควบคุมเครน เครื่องจักรหนัก หรือระบบที่ห้ามคนทั่วไปเข้าไปกดเล่น เพราะการหมุนจะทำได้ก็ต่อเมื่อมีกุญแจอยู่เท่านั้น เมื่อหมุนกุญแจแล้ว ตำแหน่งของสวิทช์จะเปลี่ยนไปตามโหมดที่ตั้งไว้ และจะล็อกแน่นไม่หมุนเอง ช่างใช้รุ่นนี้ในงานที่ต้องการความปลอดภัยสูง เช่น การเลือกโหมด Maintenance หรือโหมดที่เกี่ยวกับงานซ่อมบำรุง เพราะต้องแน่ใจว่าคนที่เข้าถึงสวิทช์คือผู้ที่ได้รับอนุญาตเท่านั้น

ซีเล็คเตอร์สวิทช์ แบบหัวหมวก / หัวแบน / หัวทรงต่าง ๆ

แม้ภายนอกจะดูเหมือนแค่ดีไซน์ แต่รูปทรงของหัวสวิทช์มีผลกับการใช้งานจริง เช่น

• หัวกลม จับหมุนง่าย เหมาะกับงานทั่วไป
• หัวแบน ลดการสะดุดหรือเผลอไปโดน เหมาะกับตู้ที่อยู่ในจุดสัญจร
• หัวหมวก (Knob / Mushroom) หมุนถนัดในงานที่ต้องปรับโหมดบ่อย
• หัวแบบยกสูง ใช้ในตู้ที่ต้องการมองเห็นตำแหน่งชัด ๆ จากระยะไกล

ช่างมักเลือกทรงหัวให้ตรงกับงานมากกว่าความสวย เพราะหัวสวิทช์ที่จับถนัดจะลดโอกาสหมุนผิดตำแหน่งได้มากในงานจริง

ซีเล็คเตอร์สวิทช์ แบบเด้งกลับตำแหน่ง (Momentary Selector Switch)

ถึงแม้จะมี 2 หรือ 3 ตำแหน่งเหมือนรุ่นอื่น แต่ลักษณะเฉพาะของแบบนี้คือ “หมุนแล้วเด้งกลับกลางเอง” (ด้วยสปริงด้านใน) ใช้กับคำสั่งที่ต้องการเพียงชั่วขณะ แล้วให้ระบบกลับมาที่ตำแหน่งเดิม เช่น Reset, Jog, หรือ Start แบบที่ไม่ต้องการให้ค้างตำแหน่งไว้ จุดดีคือช่วยป้องกันการสั่งงานผิดยาว ๆ เช่นการหมุนค้างโดยไม่ตั้งใจ ซึ่งอาจทำให้เครื่องทำงานผิดจังหวะ

ซีเล็คเตอร์สวิทช์ แบบมีไฟในตัว (Illuminated Selector Switch)

รุ่นนี้จะมีไฟ LED ฝังไว้ในหัวสวิทช์ ทำให้ผู้ใช้งานเห็นสถานะได้ชัดเจนขึ้น เช่น ไฟติดเมื่ออยู่ในโหมด Auto หรือไฟดับเมื่ออยู่ในตำแหน่ง Manual ช่างโรงงานนิยมใช้แบบนี้ในพื้นที่แสงน้อยหรือตู้คอนโทรลที่ต้องการความชัดเจนของสถานะทันทีโดยไม่ต้องดูวงจรอื่น ๆ เพิ่มเติม

สรุป

Selector Switch หรือ ซีเล็คเตอร์สวิทช์ เป็นอุปกรณ์ควบคุมสำคัญในงานไฟฟ้าและงานอุตสาหกรรมที่ใช้สำหรับ “เลือกโหมดการทำงาน” ผ่านการหมุนตำแหน่งสวิทช์ ไม่ว่าจะเป็น ON–OFF, Auto–Manual, Forward–Reverse หรือระดับความเร็วต่าง ๆ

มันถูกออกแบบมาเพื่อให้ ใช้งานง่าย ปลอดภัย เห็นสถานะชัดเจน และเหมาะกับการควบคุมเครื่องจักรระดับมืออาชีพ หากเลือกให้ถูกต้องตามหน้าที่และสเปก จะช่วยให้ระบบทำงานเสถียร ลดความผิดพลาด และเพิ่มความปลอดภัยให้กับผู้ใช้งานในโรงงานอย่างมาก

เลือกซื้อ ซีเล็คเตอร์สวิทช์ เพิ่มเติม