รู้ก่อนพัง ลูกปืน ร้อนผิดปกติ เกิดจากอะไร?

เครื่องเดินปกติดีทุกอย่าง แต่พอจับตรง housing แล้วรู้สึกอุ่น ๆ บางทีก็ร้อนจี๋เลยใใครที่ทำงานกับเครื่องจักรหรือมอเตอร์ไฟฟ้าคงเคยเจออาการนี้บ้าง — และหลายคนก็มักคิดว่า ‘มันคงปกติแหละ มอเตอร์ทำงานมันก็ต้องร้อนบ้าง’

แต่ในโลกของงานช่าง… “ความร้อน” มันไม่ใช่เรื่องเล่น ๆ ค่ะ โดยเฉพาะ ความร้อนที่เกิดจากลูกปืน (Bearing) นี่แหละคือสัญญาณเตือนก่อนหายนะเครื่องจักรครั้งใหญ่ได้เลย เพราะฉะนั้นวันนี้ น้องช่างเลยอยากพาเพื่อน ๆ มารู้จักให้ลึกเลยว่า “ลูกปืนร้อนผิดปกติ เกิดจากอะไร”, มันบอกอะไรเรา, และต้องดูแลยังไงให้ลูกปืนอยู่กับเครื่องไปได้นาน ๆ โดยไม่ต้องรื้อบ่อย

ความร้อนในลูกปืนคืออะไร — เข้าใจก่อนแก้

ก่อนอื่นต้องเข้าใจก่อนว่า ลูกปืน (Bearing) มีหน้าที่หลักคือ “ลดแรงเสียดทานระหว่างชิ้นส่วนที่หมุน” แต่ในโลกความจริงไม่มีแรงเสียดทานศูนย์เปอร์เซ็นต์หรอกค่ะ ทุกครั้งที่มีการหมุน มันย่อมมีแรงเสียดทานเกิดขึ้นอยู่เสมอ — และแรงเสียดทานนี้แหละที่กลายเป็น ความร้อน

ปกติแล้วลูกปืนที่อยู่ในสภาพดี ความร้อนจะถูกควบคุมได้เองด้วยการหมุนเวียนของจาระบีและโครงสร้างโลหะรอบ ๆ อุณหภูมิของลูกปืนทั่วไปจะอยู่ประมาณ 40–60°C (แค่จับอุ่น ๆ) แต่ถ้าเริ่มทะลุ 80°C ขึ้นไป นั่นคือ “อุณหภูมิผิดปกติ” ที่ต้องระวังแล้วค่ะ

ความร้อนที่เกินมักไม่ใช่ว่าอยู่ดี ๆ มันจะร้อนก็ร้อนมาเฉย ๆ นะคะ แต่มาจากหนึ่งใน “สาเหตุหลัก” ที่จะพูดถึงต่อไป

6 สาเหตุหลักที่ทำให้ลูกปืนร้อนผิดปกติ

ลูกปืนก็เปรียบเสมือนหัวใจของเครื่องหมุน ถ้าเลือดหล่อลื่น (จาระบี/น้ำมัน) ไหลไม่ดี, หัวใจติดขัด, หรือกล้ามเนื้อรับแรงไม่ไหว — ร่างกายก็ร้อนและเหนื่อย เช่นเดียวกันค่ะ และนี่คือ 6 สาเหตุยอดฮิต ที่ทำให้ลูกปืนร้อนจนน่ากลัว

ทำไม “จาระบี” ถึงสำคัญนัก?

จาระบีในลูกปืนไม่ใช่แค่สารหล่อลื่น แต่คือ “ตัวสร้างฟิล์มคั่น” ระหว่างลูกกลิ้งกับรางวิ่ง ถ้าฟิล์มนี้ขาดหาย โลหะจะเสียดสีกันตรง ๆ ทันที ผลคือความร้อนขึ้นรวดเร็ว และโครงสร้างโลหะจะอ่อนตัว — ในที่สุดก็พัง

จาระบีเสื่อมจากอะไร?

• อุณหภูมิสูงต่อเนื่อง — น้ำมันฐาน (base oil) แยกตัวจาก thickener
• สิ่งสกปรกปนเปื้อน — ฝุ่น เหล็กผง หรือความชื้น
• ใช้งานเกินรอบเปลี่ยน — คุณสมบัติลดลง

เมื่อแรงเสียดทานแปรผันตามโหลดและรอบ

ความร้อน ≈ แรงเสียดทาน × รอบหมุน × เวลา

ลูกปืนที่รับแรงเกินหรือหมุนเร็วมากจะสร้างความร้อนได้มหาศาล ถ้าไม่มีการระบายหรือหล่อลื่นที่ดี ดังนั้นในมอเตอร์รอบสูงมาก (>10,000 rpm) บางรุ่นจึงเปลี่ยนมาใช้ลูกปืน ลูกปืนเซรามิก (Hybrid Bearing) เพราะเม็ดเซรามิกมีแรงเสียดทานต่ำกว่า เหมาะกับงานที่ต้องหมุนเร็วและร้อนน้อยกว่าเหล็ก

วิธีเช็กลูกปืนร้อนแบบง่าย ๆ

• ปืนอินฟราเรด ยิงที่ housing แล้วเทียบฐานของจุดนั้น ๆ ถ้า > 80°C ให้ตรวจทันที
• สัมผัสมือ (งานเล็ก) อุ่นได้ = พอได้ / ร้อนจี๋จับไม่ได้ = ผิดปกติ
• ฟังเสียง/สั่น แตะไขควงที่ housing แล้วแนบหูฟัง เสียงฮึ่ม ๆ/เหมือนทรายขูด = มีปัญหา
• กลิ่นไหม้ กลิ่นน้ำมันไหม้แรง ๆ = จาระบีเสื่อม
• เช็กสภาพจาระบี เปิดซีลดู ถ้าดำ เหนียว แข็งเป็นก้อน → ถึงเวลาเปลี่ยน

วิธีป้องกันไม่ให้ลูกปืนร้อนในระยะยาว

1) ใช้จาระบีที่เหมาะกับรอบการทำงาน

ลูกปืนแต่ละแบบ “กิน” จาระบีไม่เท่ากัน ถ้าเป็นลูกปืนทั่วไปในเครื่องจักรรอบต่ำ (อย่างพัดลม, รอก, เครื่องปั๊มน้ำ) ใช้จาระบีเกรดอเนกประสงค์ก็เพียงพอ แต่ถ้าเป็น มอเตอร์รอบสูง, สปินเดิล, หรือเครื่อง CNC ที่หมุนเป็นหมื่นรอบต่อนาที — จาระบีแบบธรรมดาไม่ไหวแน่นอนค่ะ

จาระบีทั่วไปจะมีค่าความหนืด (Viscosity) ที่สูงเกินไป พอหมุนเร็ว ความหนืดนั้นกลายเป็นแรงต้านจนเกิดความร้อน ตรงกันข้าม จาระบีเกรด High-speed หรือ High-temperature จะใช้เบสออยล์ชนิดเบา เช่น synthetic oil base ที่มีค่าการคายความร้อนดี และใช้สารเพิ่มคุณสมบัติพิเศษ เช่น Polyurea, Lithium Complex, หรือ PTFE

2. อัดปริมาณพอดี (30–50% ของช่องว่าง)

“อัดให้เต็มไว้ก่อน จะได้ไม่ต้องเติมบ่อย” — ประโยคนี้น้องช่างได้ยินบ่อยมากในหน้างาน แต่ในความจริง มันคือสาเหตุอันดับต้น ๆ ที่ทำให้ลูกปืนร้อนแบบไม่รู้ตัวเลยค่ะ

เพราะเมื่อช่องว่างในลูกปืนถูกอัดเต็มไปด้วยจาระบี การหมุนจะถูกแรงหนืดต้านเต็ม ๆ เหมือนคนใส่รองเท้าที่แน่นเกินไป ผลคือ ลูกปืนหมุนฝืน → แรงเสียดทานสูง → ความร้อนสะสมเร็ว

ค่าที่เหมาะสมคืออัดเพียง 30–50% ของช่องว่างทั้งหมด เท่านั้น เพื่อให้จาระบีมีพื้นที่หมุนเวียน กระจายความร้อน และคงตัวได้นาน

3. ตรวจ Alignment ทุกครั้งหลังเปลี่ยนลูกปืน

การติดตั้งลูกปืนให้ “ตรงแกน” คือหัวใจของงานหมุน ลูกปืนที่เอียงเพียงไม่กี่องศา จะสร้างแรงด้านข้าง (side load) ที่มากพอจะทำให้ผิวรางสึกไม่เท่ากัน ยิ่งมอเตอร์ที่ใช้เพลายาวหรือมีสายพานดึงข้างหนึ่ง — alignment สำคัญมาก!

วิธีเช็กง่าย ๆ คือ

• ใช้ Dial Gauge วัด runout ของเพลาก่อนใส่ลูกปืน
• ตรวจสอบ face alignment ของฝาครอบลูกปืนทั้งสองด้าน
• เมื่อขันยึด housing แล้ว หมุนด้วยมือดูว่ามีจุดฝืดไหม

4) ทำความสะอาด Housing ให้ปลอดฝุ่น

ฝุ่นผง โลหะ หรือเศษผงจาระบีเก่าที่ตกค้างใน housing เป็นตัวการใหญ่ที่ทำให้ลูกปืนร้อน เพราะเมื่อหมุนเร็ว เศษพวกนี้จะถูกดูดเข้าไปในจุดสัมผัสระหว่างลูกกลิ้งกับราง — เกิดเป็น “เม็ดทราย” ระดับจิ๋วที่ขูดผิวโลหะทุกวินาที

ก่อนใส่ลูกปืนใหม่ทุกครั้ง ควร

• ใช้น้ำยาทำความสะอาด (เช่น น้ำมันก๊าดหรือ cleaner สำหรับ bearing) ล้าง housing
• เป่าด้วยลมให้แห้งสนิท
• อย่าจับผิวใน housing ด้วยมือเปล่า เพราะความมันจากนิ้วจะกลายเป็นจุดจับฝุ่นได้ดี

5) วัดอุณหภูมิประจำสัปดาห์

“สิ่งที่วัดได้ คือสิ่งที่ควบคุมได้” — ประโยคนี้ใช้ได้จริงกับลูกปืนค่ะ การตรวจอุณหภูมิเป็นประจำคือวิธีง่ายที่สุดในการรู้ว่าเครื่องกำลังสุขภาพดีหรือเริ่มมีปัญหา

สำหรับโรงงานขนาดกลาง–ใหญ่ ควรมีตารางวัดอุณหภูมิของลูกปืนแต่ละจุดไว้ บันทึกค่าอุณหภูมิทุกสัปดาห์ โดยใช้ Infrared Thermometer หรือ Thermal Camera ค่าอุณหภูมิที่เพิ่มขึ้นจากปกติ เกิน 10°C ถือเป็นสัญญาณเตือน

6. จัดการระบบระบายอากาศดี ๆ

ลูกปืนที่อยู่ในห้องเครื่องหรือพื้นที่อับลม มักมีอุณหภูมิสูงสะสมโดยรอบ แม้ตัวลูกปืนเองจะไม่เสียหายจากภายใน แต่ความร้อนจากภายนอกก็ส่งผลให้ จาระบีเสื่อมเร็วขึ้นหลายเท่า

การระบายอากาศที่ดีจึงสำคัญมาก โดยเฉพาะเครื่องที่ทำงานต่อเนื่องทั้งวัน เช่น เครื่องเป่าลม, มอเตอร์โรงงาน, หรือคอมเพรสเซอร์ ให้ตรวจเช็กจุดต่อไปนี้

• ช่องลมเข้า–ออกของฝาครอบต้องไม่อุดตัน
• ไม่ควรวางใกล้ผนังหรือเครื่องที่ปล่อยลมร้อน
• ถ้าอยู่ในพื้นที่อับ ให้ติดพัดลมระบายหรือช่องลมเสริม